БҰҰ Агробизнес пен кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұйымының (ФАО) аймақтық бөлімшесі сарапшысы Степан ТАНИЧ:
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕН КАВКАЗ ЕЛДЕРІНДЕ 5 МИЛЛИОННАН АСТАМ АДАМ ТОЙЫП ТАМАҚ ІШПЕЙДІ

Технология қарыштап дамығанына қарамастан әлемде миллиондаған адам тоя тамақ ішпей, жарты құрсақ өмір сүруге мәжбүр. Орталық Азия мен Кавказ елдеріндегі ахуал қандай? Аталған аймақтарда бұл проблема қалай шешіліп жатыр? БҰҰ Агроөнеркәсіп пен кәсіпкерлікті дамыту ұйымының (БҰҰ ФАО) аймақтық бөлімшесі сарапшысы Степан ТАНИЧ «Интерфакс-Қазақстан» агенттігіне берген сұхбатында осы мәселе туралы жан-жақты әңгімелеп берді.

- Танич мырза, сұхбатымызды субаймақтағы кедейшілік деңгейінен бастасақ. Осы аймақта қай елдің жағдайы ауыр болып отыр?

- Ең алдымен Кавказ бен Орталық Азия (КОА) субаймағына табысы төмен және орташа елдер кіретінін айта кеткім келеді. Қазақстан солрдың арасындағы ең бай мемлекет болса, Қырғызстан мен Тәжікстанның жағдайы мәз емес. 2000 жылдан бері қарай қос мемлекетте халықтың жан басына шаққандағы табыс көрсеткіші мүлдем жақсарған жоқ. Олардың экономикасы өзге елдерден, әсіресе, Ресейден келетін ақша аударымдарына тікелей тәуелді.

     Атап айтсақ, Қырғызстанда елдің ІЖӨ-нің 31 пайызын, Тәжікстанда 48 пайызын осындай ақша аударымдары құрайды. Әлем бойынша бұл өте жоғары көрсеткіш (Дүниежүзілік банк, 2013). Жалпы алғанда, субаймақ аумағында кедейшілік қалаларға қарағанда ауылдық жерлерде кеңірек етек жайған. Ол отбасындағы баланың көптігіне де байланысты және дүниеге жаңа сәби келген сайын кедейшілік қамытынан арылу мүмкіндігі де алыстай береді.

     Сонымен қатар, АҚШ Ауыл шаруашылық министрлігінің мәліметтеріне (2012) сүйенсек, КОА елдерінің басым бөлігінде отбасындағы жалпы шығынның 30 пайызы азық-түлікке жұмсалады. Салыстырып қарар болсақ, Германияда тұтынушы жалпы шығынның 10 пайызға жуығын, Чехияда 13 пайызға жуығын тамаққа жұмсайды екен. Халықтың ең кедей бөлігінің азық-түлікке жұмсайтын шығыны да айтарлықтай көп.

- Қай елдерде тойып тамақ жемеу, аштық мәселесі өткір проблемаға айналып отыр? Оның себебі неде?

- Қырғызстан, Тәжікстан мен Өзбекстанда жарты құрсақ жүретін халықтың саны бұрынғыша, бес пайыздан асып-жығылады.

     2011-2013 жылдары Қырғызстанда ішер асқа жарымаған халық саны 5,9 пайызды немесе 0,3 миллионды құраған. Бұл елдегі жағдай 1990-1992 жылдармен салыстырғанда едәуір жақсарған. Ол кезде халықтың 17,7 пайызы немесе 0,8 млн адам ішер астан таршылық көрген болатын.

     Тәжікстандағы жағдай да сол 90-шы жылдармен салыстырғанда өзгермеген. Онда қарны тоя тамақ жемейтіндер саны 0,1 пайызға кеміп, қазіргі таңда 30,2 пайызды құрап отыр. Ал, осы уақыт аралығында олардың саны 1,7 миллионнан 2,1 миллион адамға жеткен.

     Сарапшыларды Өзбекстандағы ахуал да алаңдатпай қоймайды. Ала тақиялы ағайындарымыздың 1,6 миллионы немесе 5,7 пайызы тоя тамақ ішпейді екен.

     Жалпы алғанда, Кавказ бен Орталық Азия елдерінде халықтың 7 пайызы немесе 5,5 миллион адам тамаққа жарымай отыр. 1990-1992 жылдары бұл көрсеткіш айтарлықтай жоғары - 9,7 млн болатын.

- Бұл жағдай аталған субаймақ халқының денсаулығына қалай әсер етті? Осы жайлы қандай да бір мәлімет бар ма?

     Тағамның калориясы – мәселенің бір ұшы ғана. ТМД-ның Еуропалық бөлігі, КОА және Оңтүстік-Шығыс Еуропа (ОШЕ) субаймақтарындағы көптеген елдер үшін тағамның сапасы мен оның құрамындағы микроэлементтер тапшылығы үлкен проблемаға айналып отыр. Тойып тамақ жемегендіктен олардың ағзасы нәрлендіретін микроэлементтерді тиісті деңгейде сіңіре алмайды.  

     Әзірбайжан мен Тәжікстанда 5 жасқа дейінгі балалардың бойының өспей, тежелу проблемасы күшейіп барады. Жалпы алғанда, КОА субаймағында бойы өспей қалған балалардың үлесі ТМД-ның Еуропалық бөлігіне қарағанда үш есе көп (орта есеппен 6%) екен.

- Орталық Азия елдері қай кезде де жеміс-жидегімен, көкөністерімен танылған ғой. Ендеше, олардың рационы неліктен соншалықты жұтаң?

     КОА мен ОШЕ-ның бірқатар елдерінде тұратын халық біркелкі тамақтанады. Мәселен, Әзірбайжан мен Тәжікстанда тұрғындар энергияның 60 пайыздан астамын крахмалды тағамдардан алады. Ал, мал өнімдерінен алынатын энергияның үлесі керісінше, төмен және бар-жоғы 16,10 пайызды құрайды. Дегенмен, мұның орташа көрсеткіш екенін де естен шығармауымыз керек. Ал, халықтың өте кедей топтарының рационы әдетте, бұдан әлдеқайда жұтаңдау.

     Мысалы, Өзбекстанда халықтың ең табысы төмен бөлігі күнделікті рационында калорияның 73 пайызын астық өнімдерінен, тек 10 пайызын ғана сүт пен ет өнімдерінен алады екен. Ал, табысы жоғары топ өкілдерінің рационы мүмкіндігінше теңгерілген: олар күн сайынғы калорияның 48 пайызын астық тағамдарынан, 29 пайызын мал өнімдерінен алады.

     Экономикалық ақпарат тобының мәліметтеріне сүйенсек, 2013 жылы Әзірбайжан, Тәжікстан мен Өзбекстан мал өнімдерінен алынатын темір көрсеткіші жағынан (мал өнімдерінен алынатын темірдің жалпы жиынтығы) және ақуыздың сапасы жағынан әлемдік орташа деңгейге де жете алмаған. Ұлттық орташа тамақтану рационындағы орны толмайтын тоғыз түрлі аминқышқылының үлесі дәл осы ақуыздың сапасы арқылы анықталады.

     Мәселен, Тәжікстанда әр азамат күн сайын тұтынатын темірдің (мал өнімдерінен алынатын) үлесі орта есеппен 0,9 миллиграмға да жетпейді. Ал, Қазақстанда бұл көрсеткіш 3,8 мг, Ресейде 4,1 мг. Субаймақта бұл проблеманы тудырып отырған факторлардың бірі – дұрыс тамақтану тәжірибесі мен тиісті бағдарламалардың жоқтығы болып табылады.

     Жағымды көрсеткіштерге келсек, соңғы жиырма жылда КОА субаймағындағы елдерде жеміс пен көкөніс өндірісі біршама артқаны байқалады. Әлбетте, мұның тамақтану рационын жақсартуда алатын орны зор. Мысалы, 1991-2010 жылдар аралығында Орталық Азияда көкөніс өндірісі 72 пайызға артқан. Соның ішінде, Өзбекстан мен Тәжікстанның қарқыны өте жоғары болып отыр. Ал, жеміс-жидек өндірісі аймақта 60 пайызға артты. Әзірбайжан мен Армения осы жағымды көріністің айқын дәлелі бола алады.

     Тәжікстанда азық-түлік, соның ішінде, ет өндірісінің едәуір алға ілгерілегені байқалады. Соған қарамастан, таяуда жүргізілген зерттеулер тәжік азаматының тамақтану рационының орташа тағамдық қуаты тым төмен екенін көрсетіп берді. Бұл адамның физиологиялық денсаулығын сақтауға жеткіліксіз. Әсіресе, балық пен теңіз өнімдерінен алынатын нәрлі заттардың тапшылығы сезілген: 2011 жылы мұндай өнімдерді пайдалану деңгейі физиологиялық норманың тек 1,3 пайызын ғана құраған. Бұл мысал отбасында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде тапқан табыстың маңызды рөл атқаратынын тағы бір рет көрсетіп береді.

- Аймақта семіздік мәселесіне қатысты ахуал қалай? Аталған дертке шалдыққан адамдар саны көбейіп барады деген дерек бар...

     Кейбір адамдардың тойып тамақ ішпеуінің тағы бір себебі – семіздікке шалдыққандар санының артуына келіп тіреледі. Кавказ-Орталық Азия, ТМД-ның Еуропалық бөлігі, Оңтүстік-Шығыс Еуропа сынды үш субаймақта артық салмақ пен семіздік зардабын тартатын адамдар саны орташа әлемдік деңгейден әлдеқайда жоғары (34,1 пайыз). Осылайша, Кавказ-Орталық Азия елдері халқының 48 пайызға жуығы, ал, ТМД-ның Еуропалық бөлігі мен Оңтүстік-Шығыс Еуропа халқының 50 пайыздан астамы артық салмақ қосқан немесе семіздікке шалдыққан. Босния мен Герцеговиняда, Түркияда бұл көрсеткіш 60 пайыздан асып-жығылады.

     ФАО болжамынша, 2050 жылға қарай Еуропа мен Орталық Азия аймағындағы баяу дамыған елдер семіздік көрсеткіші жағынан алға шығады. Бұл аталған үш субаймақта тамақтануға байланысты туындайтын жұқпалы емес аурулардың таралу қаупін арттырады және қаржылық ресурсы аз кедей мемлекеттерде медицина мекемелеріне түсетін салмақты күшейтпек.

- Аймақта азық-түліктің зая болуы мен тамақ қалдықтарына қатысты ахуал қандай? 

- Орталық Азиядағы Қазақстаннан басқа елдер табысы төмен мемлекеттер тобына кіреді. Бұл елдерде тауар тобына және өндіру сатысына қарай 8 пайыздан (сүт өнімдері) 80 пайызға (түйнекті өсімдіктер) дейін азық-түлік рәсуа болады немесе тасталады. Азық-түліктің басым бөлігі жеткізудің бастапқы сатысында зая болады екен. Ал, тұтыну барысында тасталатын тағамдардың үлесі одан әлдеқайда аз.

     Табысы орташа елдерде зая болатын азық-түліктер мен тасталатын тамақ қалдықтарының үлесі 12 пайыз (балық және балық өнімдері) бен 45 пайыз (жемістер мен көкөністер) аралығында. Ал, Қазақстанда пайдалануға жарамсыз болып қалатын тағамдар мен тамақ қалдықтарының көлеміне қатысты көрсеткіштер нақты өнімді шығарған және сатқан компанияға байланысты өзгеріп отырады. Ұсақ өндірушілер мен саудагерлер ескірген, кеңес заманынан қалған технологияларды пайдаланады. Ірі кәсіпорындар болса өндіріс пен сауда-саттық саласында заманауи әдістерді қолданады.

- 2014 жылдың қаңтарында Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев табиғи азық-түліктермен қатар, қуаңшылыққа төзімді дақылдар мен генетикалық модификацияланған дақылдарды өсіруге дайындалу қажеттігін атап өткен болатын. Осы Қазақстанға қаншалықты қажет деп ойлайсыз?

- Қазіргі таңда ғаламшар тұрғындарын азық-түлікпен толық қамтамасыз етуде ГМО (трансгенді организмдер) пайдаланудың қажеттілігі жоқ. Бұл туралы ФАО директоры Жозе Грациану да Силва конференцияларда, журналистерге берген сұхбаттары мен екі жақты кездесулерде бірнеше мәрте қайталап айтқан болатын.

     Қазіргі таңда адамзатқа керегі – «жасыл экономикаға» өту. Алайда, климат пен ауа-райындағы өзгерістер ауыл шаруашылығы секторына кері әсер етпей қоймайды. Осыны ескерсек, болашақта ГМО технологияларға қажеттілік туындауы әбден мүмкін.

     Өкінішке орай, бүгінде КОА субаймағындағы елдердің көпшілігі ауыл шаруашылығында экстенсивті әдістерге басымдық беріп отыр. Олар негізінен бір немесе екі түрлі тауар өндірісін қолға алған.

     Атап айтсақ, Өзбекстан 1991 жылдан 2006 жылға дейін бидай егілетін алқаптарды 196 пайызға арттырған (488 мыңнан 1,5 млн гектарға дейін). Нәтижесінде, бұл саясат бидай мен ұн өндірісін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, егістік алқаптарын экстенсивті түрде кеңейту өнімді аз беретін, құнарсыз жерлерді пайдалануға әкеп соқтырды. Салдарынан жерлер, тыңайтқыштар мен су ресурстары дұрыс пайдаланылмады. Оның үстіне, бұл саланың табысы да көтеріле қойған жоқ.

     2001 жылдан кейін Қазақстан да егіс алқаптары көлемін 42 пайызға арттырды. Есесіне, соңғы он жылда бидайдың шығымдылығы 30 пайызға қысқарыпты. Бұл егістің шығымы жағынан субаймақтағы ең төменгі көрсеткіш болып табылады.

     Осы жерде мынаны айта кеткім келеді: өз жағдайын жақсартуға бағытталған басқыншылық саясатына қарамастан Өзбекстан аталған субаймақтағы азық-түлік қауіпсіздігі тығырыққа тірелген қос мемлекеттің бірі болып қалды. Бұл ауыл шаруашылығы саласындағы ахуалды жақсарту саясатын экономикалық жағынан тиімді құралдармен үйлестіре отырып жүзеге асыру қажеттігін көрсетіп берді.

- Климаттың өзгеруі азық-түлік қауіпсіздігіне қалай әсер етіп отыр? Орталық Азия елдеріндегі ахуал қаншалықты қауіпті?

- Әлбетте, азық-түліктің Кавказ бен Орталық Азия аймағына тұрақты түрде жеткізіліп отыруына кері әсер ететін негізгі факторлардың бірі климатттық өзгерістерге тікелей байланысты.

     Субаймақ бүгінде ауа температурасының көтерілуі және гидрологиялық өзгерістер сынды проблемаларға душар болып отыр. Онда қазірдің өзінде қуаңшылық немесе су тасқыны сынды төтенше табиғи құбылыстар көбейді. Бұл үрдіс алдағы уақытта да сақталып қалады деген болжам бар.

     Дүниежүзілік банктің 2009 жылы дайындаған «Еуропа мен Орталық Азияда климат өзгерісіне бейімделу» атты баяндамасында КОА субаймағында Қазақстаннан басқа мемлекеттер ғаламдық климат өзгерісінің алдында дәрменсіз елдер қатарына жатқызылған.

     Армения, Тәжікстан, Грузия және Қырғызстан ғасыр соңында алапат экстремалды табиғи құбылыстарға душар болатын он мемлекет қатарында тұр.

     Орталықтан жоспарлау саясатының экологиялық салдары климат өзгерісінен төнетін қауіпті күшейтіп отыр. Топырақтың эрозияға ұшырауы, су ресурстары, зиянкестерге қарсы күрес пен нәрлі заттарды сақтау саласының дұрыс басқарылмауы салдарынан ауыл шаруашылығының өнімділігі төмендеп, кедей тұратын ауылдық елді мекендердің азық-түлік қауіпсіздігіне қатер төнді. Мәселен, Орталық Азиядағы суарылатын жерлердің 48 пайызға жуығы сорланып кеткен. Қырғызстанда мұндай жерлер 12 пайыз болса, Түркіменстанда 96 пайызға дейін жетеді.

- Аймақтағы елдер азық-түлік импортына қаншалықты тәуелді?

- КОА субаймағын азық-түлікпен тұрақты түрде қамтамасыз етуге байланысты фактордың бірі – олардың азық-түлік импорты мен мұнай экспортына тәуелділігі. Соған байланысты олар әлемдік тауар нарығындағы өзгерістерді айқын сезініп отырады. Мұны 2007-2008 және 2010-2011 жылдардағы аяқ-астынан болған ауытқулар көрсетіп берді. Шикізат тауарларының бағыс күрт қымбаттағанда немесе субаймақтағы негізгі бидай экспорттаушы елдер саналатын Ресей, Украина мен Қазақстан бидай экспортына шектеу қойған кезде ішкі нарықтағы баға да шарықтап кетті.

     Мәселен, 2010 жылдың жазында Қырғызстанда бидай ұны 35%, Тәжікстанда 37% қымбаттаған. 2007 жылы Грузиядағы кедейшілік көрсеткіштері төмендеуді тоқтатып, кедейлер саны арта бастады. Соған сәйкес, табысының басым бөлігін азық-түлікке жұмсайтын отбасылар бұдан жапа шекті. Бағаның күрт шарықтауы ұсақ фермерлердің жұмысына да қолбайлау болды. 

 

- Қызықты әңгімеңіз үшін рахмет!

Мамыр, 2014
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты