Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары Анар ФАЗЫЛЖАНОВА:
"ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ХАРПІНЕ КӨШІРУ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІН САҚТАП ҚАЛУҒА ЖӘНЕ ЕЛІМІЗДІҢ ҒАЛАМДЫҚ ПРОЦЕСТЕРГЕ ҚОСЫЛУЫНА КӨМЕКТЕСЕДІ"

Қазақ әліпбиін латын жазуына көшіру мәселесі Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардан бері қызу талқыланып келе жатқан тақырыптардың бірі. Былтырғы жыл соңында елбасы Нұрсұлтан Назарбаев латын графикасына өтетін уақытты белгілеп, бұл даудың ақырғы нүктесін қойған болатын. А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты Анар Фазылжанова «Интерфакс-Қазақстан» агенттігіне берген сұхбатында не себепті кириллицадан бас тарту қажеттігін және жаңа әліпбидің қазақ тілін дамытуға қандай үлес қосатынын түсіндіріп берген болатын.

- Анар ханым, лингвистердің пікірінше, қазақ әліпбиін латын графикасына көшірудің қандай артықшылықтары бар? Латын харіптері қазақ тілінің ерекшеліктерін толық сақтайды деген сөз рас па?

- Біз, қазақ лингвистері осыны көптен күткен едік. Себебі, қазір қолданылып жүрген кириллица жазуын қолдана беретін болсақ, алдағы уақытта тілімізге қауіп төнген болар еді.

Кейінгі жолдауларының бірінде президент жоқ жерден бәле іздеудің қажеті жоқ деген болатын. Мұның ешқандай саяси астары жоқ. Өйткені, бұл әлеуметтік-мәдени тұрғыдағы мәселе және ол қазақ тілін әрі қарай дамытуды ғана көздейді.

Оған қоса, мәселе кириллица қазақ тілінің дыбыстық құрылымын толық жеткізе алмайтындығында емес. Шынында, әр тіл кез-келген алфавитті өзіне қарай ыңғайлай алады.

Бірде-бір қазақ сөзді кирил әріптері айтуына қарай ыңғайлап, жаза алмайды. Кириллицаның өзі біздің санамызға сіңіп қалған. Ал, психологиялық тұрғыдан алғанда стереотипті бұзу қиын, оны айналып өту қажет. Қазіргі сәтте біз үшін оның ең тиімді жолы латын жазуына көшу.

- Сонда, ХХ ғасырдың 40-шы жылдары кириллицаның енгізілуі өзге тілдегі сөздердің фонетикалық тұрғыдан меңгерілуін тоқтатып, біз орыс тілінен кірген сөздердің орыс тіліндегі айтылу нұсқасын пайдалана бастағанбыз ғой?

- Дәл солай. Бірақ, біз латынға көшсек қазақ тілінің қорғану (иммундық) тетіктерін қалпына келтіреміз. Өздеріңіз білетіндей, кез-келген тіл өзге тілдің лексикасы арқылы байиды. Басқаша болуы мүмкін емес. Шектен шығып кетпесе кірме сөздерден үркудің қажеті жоқ.

Бізде кеңестік тәртіптің қысымымен кириллицаға өткен кезде орыс тілінен кірген сөздерді қазақ тілінің сөйлеу ерекшелігіне қарай қайта жасау тетігі жойылды. Оған дейін бұл механизм жұмыс істеп келген болатын.

- Осы мәселеге қатысты бірнеше мысал келтіре аласыз ба?

- Қазақ тілінде орыс тілінен кірген, қазақ тілінің ыңғайына қарай қайта жасалған тұрмыстық сөздер қоры көп. Ол сөздердің орыс сөзі екені тіпті, сол ұлт өкілдерінің өздері де ажырата алмайды. Мысалы, кереует – кровать, самаурын – самовар, бөтелке – бутылка, бөрене – бревно деген сияқты...

Кириллицаға өтпес бұрын біз араб емлесіндегі төте жазумен жаздық. Ал, кириллицаға өткеннен кейін оларды қазақ тіліне қарай ыңғайлап «бревно» деп емес, «бөрене» деп жаза бастадық. Бірақ, жат сөздерді қазақ тіліне ыңғайлаудың артикуляциялық тетігі бұзылды. Өйткені, кирилл алфавиті кеңестік заманның «орыс орфографиясында жазылғандай етіп жазу» туралы ережесімен бірге біздің санамызға сіңіп қалды.

Тіпті, тәуелсіздік алғаннан кейін дүниеге келген оқушының өзін орыс сөзін кирил әріптерімен қазақшалап жаздыру қиын. Қазақ тіліне кірген кез-келген орыс сөзін алып, қазақтарды сол сөзді орысша емес, қазақша жаздырып көріңізші. Мысалы, айтылу тәртібіне қарай «вагон» деген сөз «багон», «Вашингтонг» - «Уашингтон» болуы шарт.

2007 жылы шығарылған Қазақ тілінің орфографиялық сөздігін алып қарасаңыз, жағаңызды ұстар едіңіз. Өйткені, біздің орфографиялық сөздігіміз екі тілдің орфографиялық ережесі бойынша құрастырылған. Бұл әлемдегі өзге тілдердің бірде-бірінде кездеспейтін жағдай.

Қазақ мектебінің бірінші сыныбына баратын бала алты жасынан бастап орыстың да, қазақтың да әліпбиін үйрене бастайды. Бізде орыс тілінен алынған, бірақ қазақ тіліне қарай бейімделмеген бір топ сөздер бар. Олар орыс орфографиясымен жазылады және солай айтылады. Қазақ мектебінің оқушысы орыс тілінің де, қазақ тілінің де жазылу, айтылу ережелерін жаттайды. Мұндай жағдай өзге тілдерде жоқ. Қазақ тілінің қорғаныс тетіктерін қалпына келтіру үшін осындай жағымсыз стереотиптерден ада басқа бір алфавитке көшу қажет.

- Бұл мақсатта кириллицадан басқа кез-келген графиканы пайдалануға болатын болса неліктен латын харпіне басымдық беріліп отыр?

- Неге орхон жазуы немесе араб емлесі емес, латын жазуы таңдалды дейсіз ғой? Себебі, латын әрпі жаһандану графикасына айналды. Латын тілі дегенде көз алдымызға жаңа технологиялар, сапа, компьютер елестейді. Тіпті, жапон фирмаларының өздері жапонша атауын латынша жазуға тырысады. Қытайдың өзі әлемдік рынокқа шығу үшін, әлемдік деңгейдегі тұтынушыға ұғынықты болуы үшін экономиканың кейбір секторларында латын жазуы қолданылады. Жалпы, бұл графика брендке айналды десек те болады.

Біз де уақыт көшінен қалып қоймай, әлемдегі процестерге қосылу үшін, жалпы ұлт ретінде сақталып қалуымыз үшін латын жазуына көшуіміз керек.

- Латынға көшеміз деп ұлттық ерекшелікті жоғалтып алмаймыз ба?

- Біз үнемі жаһандану туралы айтып жүрміз. Бірақ, табиғатта белгілі бір құбылыс пайда болса оған қарсы қоятын дүниенің міндетті түрде болатынын естен шығарып аламыз. Жаһандануға қарсы этнизациялау процесі қарсы тұра алады.

Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдерінде ұлттық мәселелер көп көтеріліп жүр, этникалық, ұлттық мүдде қорғалуда, ұлттық мәдениетке қолдау күшейді. Латын жазуы осы екі процеске де сәйкес келеді. Біз латын жазуы арқылы қазақ тілінің этникалық ерекшеліктерін сақтап қалуға тырысамыз және сонымен қатар ғаламдық процестерге қосыла аламыз.

- Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру 2025 жылы басталады. Оған дейін 12 жыл уақыт бар. Жалпы, бұл жеткілікті ме?

- Мен тұтастай процесс үшін жауап бере алмаймын. Бірақ, латын жазуына көшуге және аталған мәселені талқылау үшін билік тарапынан берілген уақыт жеткілікті деп ойлаймын.

90-шы жылдары латынға көшіп кеткен посткеңестік түркі тілді мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенсек, бұл жеткілікті. Сол кезде латын жазуына көшуді бастап кеткен Өзбекстан мен Әзірбайжанда процесс 2000 жылдардың басында аяқталды.

- Латын жазуына көшкен елдердің тәжірибесі зерттелді ме? Лингвист мамандардың пікірінше, қайсысының тәжірибесін Қазақстанда қолдануға болады?

- 2006 жылы президент қазақ әліпбиін латын графикасына ауыстыру мәселесін қозғады. Ол латынға көшкен елдердің тәжірибесін зерттеп, тиімді-тиімсіз тұстарын зерделеуді тапсырған болатын. Елбасының тапсырмасы бойынша Білім және ғылым министрлігі Өзбекстан, Түркия мен Әзірбайжанға ғылыми-зерттеу экспедициясын ұйымдастырды. Сонымен қатар, кешенді зерттеу жұмыстары жүргізілді, біздің институтымыз соның басы-қасында жүрді. Оған министрліктің Алматыдағы гуманитарлық ғылыми-зерттеу институттары жұмылдырылды.

2007 жылы ғылыми экспедиция нәтижесі бойынша сол мемлекеттердің латын жазуына көшу тәжірибесі меңгерілді. Экспедиция барысында біз бұл істің ұтымды, ұтымсыз жақтарын нақтылап, саяси, экономикалық, мәдени-әлеуметтік факторлардың қайсысының басым болғанын анықтадық. Лингвистикалық тұрғыдан алғанда, алфавиттің ол мемлекеттер тілінің ұлттық ерекшеліктерін қаншалықты көрсете алғаны, оның жаңа ақпараттық технологияларға қаншалықты бейімдігі зерделенді.

Кімнің тәжірибесін таңдадыңыз деген сұрақ жалпы дұрес емес дер едім. Бізге олардың бәрінің тәжірибесінің пайдасы тиді. Бірақ, бұл мәселеде біреулердің тәжірибесі айқын рөл атқарды деп өсіріп айтуға болмайды. Бұл жерде өз мүмкіндіктеріміз бен ресурстарымызды, қауіп-қаьтерлерді тыңғылықты зерттеу қажет болды. Осыған орай, Тіл білімі институты қазақ жазуын латын графикасына негізделген жаңа алфавитке көшірудің ғылыми негіздемесін меңгеру жөніндегі кешенді ғылыми-зерттеу бағдарламасы жобасын әзірлеп жатыр.

2007 жылы латын жазуына көшу тұжырымдамасының бастапқы нұсқасы әзірленді. Сондай-ақ, латын харпіне көшу жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар жобасының бірнеше нұсқасы жасалды. Біздің институт мамандары жаңа әліпбидің бес түрлі нұсқасын ұсынған болатын. Менен: «неге біреу емес, неге бесеу?» деп сұрайтындар бар. Меніңше, бірнеше жоба болса ең тиімдісін таңдау мүмкіндігі де жоғары болады.

Сонымен қатар, 2007 жылы бұл мәселе нақты шешілмеген болатын. Латынға көшу мүмкіндіктерін, бұл мәселенің ұтымды, ұмиытсыз жақтарын қарастыру туралы жай ғана тапсырма берілді. Сондықтан біздің институт сол кезде алфавиттің бес нұсқасын ұсынды.

- Қазақстанның қарапайым тұрғындары тарапынан институтқа жаңа әліпбиге қатысты ұсыныстар түсе ме?

- 90-шы жылдардың басында, тәуелсіздік алғаннан кейін латын жазуына көшу мәселесі тұңғыш рет көтерілген кезде отандастарымыз тарапынан түрлі жобалар келіп түсті. Олардың арасында тамаша жобалар да бар, әрине. Дегенмен, бұл мәселемен лингвист мамандардың айналысқаны жөн. Лингвистика – атом физикасы, химия сынды нақты ғылым. Әркім өзінше әліпби нұсқасын жасап, ұсына беретін болса жұртшылық арасында бұл мәселеге қатысты қарама-қайшы пікірлер туындауы мүмкін.

Жалпы, мен әліпби авторы деген мәселені көтермеуді ұсынар едім. Яғни, оны әзірлеуге бір ғана лингвист емес, бірнеше маман қатысуы тиіс. Ол көптеген ғалымдар арасында талқылануы қажет. Оларды арасында лингвистер ғана емес, психологтар да, педагогтар да болуы керек.

- Өткен ғасырдың 40-шы жылдарына дейін қолданылып келген латын әліпбиіне көшуге болмай ма?

- Тіл білімі институты мамандары бұл мәселені де зерделеп көрді. Көптеген мамандарымыз 40-шы жылдарға дейін қолданылып келген алфавиттің лингвистикалық негіздерін зерттеді. Бірақ, ол алфавит қабылданған кезде Интернет те, жаңа технологиялар да болған жоқ қой. Сондықтан біз қабылдайтын әліпбиде осы жағдайлар да ескерілуі тиіс.

- Латын жазуына көшу неше кезең бойынша жүзеге асырылады деп ойлайсыз?

- Менің ойымша, қазақ әліпбиін латын жазуына көшіру үш кезең бойынша жүргізіледі.

Бірінші – дайындық кезеңі. Онда көшірудің ғылыми негіздемесі, бұл реформаны құқықтық, экономикалық, әлеуметтік қамтамасыз ету негіздемесі әзірленеді. Екінші кезеңде мемлекеттік бағдарлама мен оны жүзеге асыру жоспары дайындалады. Үшінші кезеңде алдымен қазақ тілінің ономастикалық жүйесі – жергілікті жерлердің атаулары латын тіліне көшіріледі. Содан соң оқулықтар көшіріледі.

Латын жазуына көшу процесінің негізгі бөлігі тек қана үшінші сатыда жүзеге асырылады деп ойламаймын. Бірінші және екінші кезеңдерде де ол жартылай жүзеге асырылуы тиіс. Меніңше, Интернетте, газеттерде латын харпімен жазылған қазақша мәтіндер бұрышы пайда болады. Кейін оның көлемі артады.

- Әзірбайжандық әріптестеріңіз жақында Қазақстанда осы мәселеде қолұшын беруге дайын екендіктерін мәлімдеген болатын. Көмек қажет пе, әлде, мәселені өздеріңіз шешесіздер ме?

- Біздің зерттеу жобамызға қаржы бөлінетін болса, Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен латын әліпбиіне көшкен елдерге тағы бір рет іс-сапарлар ұйымдастырмақпыз. Сөйтіп, олардың тәжірибесін түпкілікті әрі мұқият меңгеріп қайтамыз. Әрине, олардың көмегін қуана қабылдаймыз. Дегенмен біздің әліпбиімізбен өз ғалымдарымыздың айналысқаны жақсы.

- Қызықты сұхбатыңыз үшін рахмет!

 

Қаңтар, 2013
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты